::
Sau nhiều thập niên chủ động ngừng khai thác và sản xuất đất hiếm, Mỹ cùng một số quốc gia nay đang tính đến việc tái khởi động ngành công nghiệp này.
Mỗi ngày, hàng chục nghìn tài xế di chuyển trên tuyến xa lộ liên bang nối Los Angeles với Las Vegas. Khi băng qua vùng sa mạc, ít ai nhận ra họ đang đi qua một trong những khu vực dự trữ chiến lược hàng đầu thế giới.
Khu vực đó chính là mỏ đất hiếm duy nhất còn hoạt động tại Mỹ, tọa lạc bên Xa lộ liên bang 15 ở Mountain Pass, California. Sau thời gian ngừng hoạt động do phá sản, mỏ đã được mua lại và tái khởi động vào năm 2017. Hiện nay, công đoạn tinh chế và sản xuất vẫn đang trong giai đoạn đầu, song việc khôi phục khai thác diễn ra đúng lúc nguồn cung nhập khẩu sụt giảm.
Đất hiếm đóng vai trò thiết yếu trong nhiều ngành công nghiệp, từ sản xuất chip máy tính đến chế tạo động cơ máy bay. Tuy nhiên, giống như phần lớn các quốc gia khác, Mỹ chủ yếu nhập khẩu nguồn tài nguyên này từ Trung Quốc. Trong bối cảnh căng thẳng thương mại Mỹ – Trung leo thang, đất hiếm ngày càng được Bắc Kinh sử dụng như một công cụ mặc cả đầy sức nặng.
Giáo sư Bert Hofman, hiện là giảng viên thỉnh giảng tại Viện Đông Á – Đại học Quốc gia Singapore và từng giữ chức Giám đốc Quốc gia Ngân hàng Thế giới tại Trung Quốc, nhận định rằng qua các vòng đàm phán gần đây, lãnh đạo Trung Quốc đã rút ra hai bài học quan trọng.
“Thứ nhất, họ nhận thấy mình thật sự nắm giữ lợi thế trước Mỹ và các quốc gia khác nhờ kiểm soát các loại khoáng sản chiến lược. Thứ hai, Mỹ tỏ ra đặc biệt nhạy cảm trước việc Trung Quốc sử dụng lợi thế đó”, ông nói.
Tổng thống Trump coi việc Trung Quốc chấp thuận nối lại xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ là một thắng lợi trong đàm phán. Không chỉ Mỹ phụ thuộc vào nguồn cung này, cuộc khủng hoảng đất hiếm toàn cầu cũng bùng lên gần đây khi Bắc Kinh siết chặt quy trình cấp phép xuất khẩu. Riêng tháng trước, lượng nam châm đất hiếm Trung Quốc xuất khẩu ra thế giới đã giảm một nửa so với tháng 4, xuống mức thấp nhất kể từ đầu năm 2020.
Chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu tập trung vào Trung Quốc
Khi chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu trở nên mong manh trước các quyết sách từ Trung Quốc, một câu hỏi quen thuộc lại được đặt ra: Nếu loại khoáng sản này quan trọng đến vậy, vì sao các quốc gia không tự khai thác?
Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), đất hiếm không thực sự khan hiếm. Nhưng, việc khai thác chúng trên quy mô lớn đòi hỏi vốn đầu tư lớn, công nghệ chuyên dụng, đội ngũ kỹ thuật tay nghề cao và quy trình cấp phép nghiêm ngặt, chưa kể đến nguy cơ gây tổn hại đến môi trường.
Tóm lại, chi phí cao, rủi ro môi trường và hiệu quả kinh tế là những lý do khiến nhiều quốc gia chọn cách nhập khẩu đất hiếm thay vì tự khai thác. Trường hợp của mỏ Mountain Pass ở California là một minh chứng điển hình.
Câu chuyện bắt đầu với Công ty Molybdenum, đơn vị khai thác mỏ Mountain Pass. Được thành lập vào năm 1919, công ty lấy tên từ molypden kim loại siêu bền từng được khai thác tại New Mexico, từng hiện diện trong kiếm Nhật, pháo binh Đức và sau này được ứng dụng trong công nghệ tên lửa.
Năm 1950, công ty mua quyền khai thác tại một vùng cao nguyên thuộc sa mạc Mojave, sau khi phát hiện bastnaesite một loại khoáng vật chứa đất hiếm. Đến năm 1961, họ bắt đầu tài trợ cho các nghiên cứu liên quan đến đất hiếm. Việc phát hiện một nguyên tố có khả năng tăng cường sắc đỏ trên màn hình TV màu đã thúc đẩy làn sóng sản xuất.
Thị trường đất hiếm sau đó trải qua nhiều biến động. Công ty Molybdenum đổi tên, bị thâu tóm, và doanh thu sụt giảm khi vai trò xúc tác của đất hiếm trong ngành lọc dầu dần mờ nhạt vào thập niên 1980. Đến năm 2002, khi làn sóng toàn cầu hóa dâng cao, hoạt động khai thác tại Mountain Pass phải dừng lại do ô nhiễm mạch nước ngầm và không thể cạnh tranh nổi với chi phí sản xuất rẻ từ Trung Quốc.
Cùng thời điểm đó, chuỗi cung ứng ở khâu hạ nguồn cũng rút khỏi Mỹ, khi một nhà sản xuất nam châm đất hiếm tại bang Indiana chuyển toàn bộ hoạt động sang Trung Quốc. Theo cựu Giám đốc điều hành của công ty, họ thua lỗ khoảng 5 triệu USD mỗi năm. Việc đưa sản xuất đến gần nguồn nguyên liệu được xem là bước đi hợp lý về mặt chi phí.
Tính đến năm 2023, Trung Quốc chiếm hơn 69% sản lượng đất hiếm toàn cầu và khoảng 90% sản lượng nam châm đất hiếm vật liệu then chốt trong xe điện và tuabin gió. Nhu cầu với đất hiếm đang tăng nhanh và được dự báo sẽ tiếp tục gia tăng trong những năm tới.
Đàm phán mở đường cho kế hoạch ‘hồi sinh’ sản xuất
Sau khi Mỹ đạt được bước tiến ban đầu trong việc thuyết phục Trung Quốc nối lại hoạt động xuất khẩu đất hiếm, lãnh đạo Liên minh châu Âu (EU) cũng sẽ tranh thủ hội nghị thượng đỉnh với Bắc Kinh vào cuối tháng sau để thúc đẩy khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu này dễ dàng hơn.
Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen và Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa sẽ trực tiếp tham dự hội nghị trong bối cảnh nhiều hãng ôtô lo ngại các biện pháp hạn chế xuất khẩu hợp kim, hỗn hợp và nam châm đất hiếm từ Trung Quốc có thể làm gián đoạn chuỗi sản xuất. Theo hai nguồn tin từ Reuters, trọng tâm của phái đoàn EU lần này sẽ tập trung gần như toàn bộ vào vấn đề tiếp cận đất hiếm.
Vào tháng 5, Bộ Thương mại Trung Quốc tuyên bố đã thiết lập một “luồng xanh” nhằm đẩy nhanh quá trình cấp phép xuất khẩu đất hiếm cho các doanh nghiệp EU. Tuy vậy, một nhà ngoại giao EU cho biết trong hàng trăm hồ sơ được nộp, chưa đến một nửa được giải quyết.
“Tình hình đang có dấu hiệu cải thiện, dù tỷ lệ cấp phép vẫn chưa ổn định. Ngoài ra, ngay cả khi giấy phép được chấp thuận, quá trình thông quan vẫn có nguy cơ bị trì hoãn”, ông Adam Dunnett, Tổng thư ký Phòng Thương mại châu Âu tại Trung Quốc nhận định. Một quan chức EU khác đánh giá rằng Trung Quốc đang “cao tay” khi xem đất hiếm là điểm yếu chiến lược của các nước phương Tây.
Song song với các cuộc đàm phán, trước nguy cơ phụ thuộc nguồn cung, nhiều ý tưởng khôi phục sản xuất đất hiếm đã bắt đầu hình thành. “Không phải ngẫu nhiên mà các quốc gia đang điều chỉnh chiến lược, trong bối cảnh thương mại toàn cầu ngày càng phân mảnh và xu hướng bảo hộ gia tăng”, Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) bình luận.
Một bước ngoặt đã diễn ra tại Mỹ vào năm 2023, khi chủ sở hữu mới của mỏ Mountain Pass bắt đầu tự thực hiện quá trình tinh luyện đất hiếm, chấm dứt sự phụ thuộc vào đối tác Trung Quốc trước đây. Động thái này được xem là nỗ lực “hồi hương năng lực cốt lõi” liên quan đến an ninh quốc gia.
Đến đầu năm 2025, công ty khởi động dây chuyền sản xuất nam châm đất hiếm tại Texas. Hiện họ đang mở rộng tuyển dụng, với mức lương cho vị trí vận hành máy nghiền đá lên tới 36,80 USD/giờ cao gấp bốn lần so với mức trung bình ngành khai khoáng tại Trung Quốc.
Tại bang Oklahoma, làn sóng phục hồi ngành khai khoáng diễn ra sôi động hơn bao giờ hết. Dưới chân dãy núi Wichita là một nhà kho hai tầng chứa cỗ máy duy nhất tại Mỹ có thể tinh luyện nickel, do startup Westwin Elements sở hữu.
Không chỉ có nhà máy tinh luyện nickel duy nhất trên cả nước, Oklahoma còn là nơi đặt nhà máy tinh luyện lithium lớn nhất Mỹ, hai cơ sở tái chế pin lithium-ion, một nhà máy sản xuất nam châm đất hiếm, cùng nhiều cơ sở thu gom rác thải điện tử đang được xây dựng hoặc vận hành số lượng vượt trội so với bất kỳ bang nào khác.
Lần đầu tiên kể từ năm 1980, một nhà máy luyện nhôm dự kiến sẽ được khởi công vào năm tới tại khu vực gần một nhánh của sông Arkansas. Thống đốc Oklahoma, ông Kevin Stitt, đang tích cực kêu gọi đầu tư vào lĩnh vực khoáng sản thiết yếu. “Tôi chủ động theo đuổi các ngành công nghiệp mới mà tôi tin rằng sẽ giữ vai trò then chốt trong tương lai”, ông chia sẻ.
Dù trữ lượng khoáng sản không dồi dào, Oklahoma vẫn được giới đầu tư và doanh nghiệp đánh giá cao nhờ hàng loạt lợi thế: mạng lưới đường sắt và cao tốc kết nối cả ba vùng duyên hải của nước Mỹ; lực lượng lao động giàu kinh nghiệm trong ngành năng lượng; chính sách hoàn thuế và ưu đãi tài chính hấp dẫn; cảng nội địa lớn với tuyến vận chuyển liên kết lưu vực sông Mississippi; cùng với quy trình cấp phép linh hoạt.
Giới chức địa phương mô tả Oklahoma là “bang chỉ cần một cuộc gọi”, hàm ý rằng thủ tục hành chính tại đây được đơn giản hóa tối đa. Chính yếu tố này đã thu hút MLB Industrial startup đến từ Australia chuyên cung cấp pin lithium-ion cho đầu máy toa xe đến đầu tư tại Oklahoma vào đầu năm nay. “Chúng tôi đặt mục tiêu phát triển lâu dài tại đây”, Giám đốc điều hành Nathan Leech cho biết.
Ngoài Mỹ, một số quốc gia khác cũng sở hữu trữ lượng đất hiếm đáng kể. Chẳng hạn, Australia và Ấn Độ được cho là có trữ lượng ít nhất gấp ba lần Mỹ, trong khi con số này ở Brazil có thể cao gấp khoảng mười lần. Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), các nước này đều đang nỗ lực đẩy mạnh sản xuất trong lĩnh vực chiến lược này.
Về phía mình, Westwin Elements đã xây dựng một cơ sở thử nghiệm cách thủ phủ bang Oklahoma khoảng 137 km, với công suất tinh luyện hiện tại đạt 200 tấn nickel mỗi năm và đặt mục tiêu nâng sản lượng lên 34.000 tấn vào năm 2030. Theo ước tính từ công ty phân tích Benchmark Mineral Intelligence, nếu đạt được kế hoạch này, cơ sở có thể đáp ứng khoảng 10% nhu cầu nickel của thị trường Mỹ.
Nhà sáng lập KaLeigh Long đặt nhiều kỳ vọng vào dự án, phản ánh qua chính tên gọi của công ty: Westwin viết tắt của thông điệp “The West will win” (Phương Tây sẽ chiến thắng).
