::Động thái siết chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm cho thấy Trung Quốc đang thể hiện lập trường cứng rắn hơn với Mỹ, trong khi TikTok được xem như quân bài chiến lược mà Bắc Kinh có thể sử dụng để thúc đẩy tiến trình đàm phán giữa hai bên.
Trong nhiệm kỳ đầu, Tổng thống Mỹ Donald Trump nhiều lần khiến Trung Quốc lúng túng bởi những quyết định chính sách bất ngờ và cách gây sức ép cứng rắn. Tuy nhiên, lần này Bắc Kinh tin rằng họ đã hiểu rõ hơn về đối thủ và có thể chủ động ứng phó hiệu quả hơn.
Kể từ khi ông Trump bắt đầu nhiệm kỳ hai, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã từ bỏ cách tiếp cận ngoại giao truyền thống và xây dựng một chiến lược mới để đối phó với nhà lãnh đạo Mỹ, theo các nguồn am hiểu tình hình. Trong khuôn khổ chiến lược này, Bắc Kinh vừa ca ngợi hình ảnh “bậc thầy đàm phán” của ông Trump, vừa sẵn sàng đáp trả mạnh mẽ trên mặt trận thương mại nhằm thể hiện sức mạnh và sự khó lường, những phẩm chất mà ông Tập tin rằng Tổng thống Mỹ đặc biệt ngưỡng mộ.
“Ông Tập hiểu rằng ông Trump coi trọng sức mạnh và mong muốn duy trì quan hệ tốt đẹp với mình, chứ không đánh giá cao sự nhún nhường,” Kurt Campbell Thứ trưởng Ngoại giao dưới thời Tổng thống Joe Biden, hiện là Chủ tịch công ty tư vấn Asia Group tại Washington – nói.
Chiến lược mới của Bắc Kinh được thể hiện rõ nhất vào đầu tháng này, khi Washington và Bắc Kinh thống nhất kế hoạch tổ chức cuộc gặp giữa hai nhà lãnh đạo bên lề Hội nghị APEC tại Hàn Quốc ngày 30/10. Ngay trong lúc quan hệ song phương có dấu hiệu khởi sắc, ông Tập bất ngờ tung ra “nước cờ mạnh”, chỉ đạo các biện pháp đáp trả động thái kiểm soát xuất khẩu gần đây của Mỹ.
Ngày 9/10, Bộ Thương mại Trung Quốc thông báo áp dụng các biện pháp kiểm soát mới đối với hoạt động xuất khẩu đất hiếm, một động thái có thể làm chao đảo chuỗi cung ứng toàn cầu từ sản xuất điện thoại, máy tính xách tay cho tới ôtô và tên lửa. Trung Quốc hiện là quốc gia chiếm khoảng 90% sản lượng đất hiếm tinh chế trên thế giới.
Phía Bắc Kinh giải thích rằng quyết định này chỉ là “phản ứng đáp trả” trước quy định mới của Mỹ hạn chế xuất khẩu công nghệ cho các doanh nghiệp có trên một nửa vốn thuộc sở hữu Trung Quốc. Tuy nhiên, theo những người am hiểu nội tình, đây thực chất là bước đi có tính toán của ông Tập nhằm gia tăng đòn bẩy trong cuộc gặp sắp tới với ông Trump.
Chiến lược mới của ông Tập dựa trên quan điểm rằng Washington cần phải thích nghi với thực tế về sức mạnh đang trỗi dậy của Trung Quốc. Ông cho rằng đất hiếm chính là “quân bài chiến lược” mà Bắc Kinh nắm giữ, giúp họ có thể buộc Mỹ phải đưa ra những nhượng bộ nhất định trong đàm phán.
“Trung Quốc tin rằng họ đang ở vị thế có đòn bẩy lớn nhất và sẵn sàng tận dụng điều đó”, Jimmy Goodrich, chuyên gia về Trung Quốc và công nghệ tại Viện Xung đột và Hợp tác Toàn cầu thuộc Đại học California, San Diego, nói.
Tháng 4 vừa qua, khi ông Trump áp thuế quan “ngày giải phóng” lên hàng loạt đối tác thương mại toàn cầu, dấu hiệu đầu tiên về chiến lược mới của ông Tập đã bắt đầu lộ rõ. Trung Quốc vốn đã chịu nhiều hạn chế dưới thời chính quyền Biden – tiếp tục bị tổn thương nặng nề trước các mức thuế mới, khi nhiều mặt hàng bị áp thuế lên tới 145%. Đáp lại, Bắc Kinh nhanh chóng ngừng xuất khẩu nam châm đất hiếm sang Mỹ, buộc một số nhà máy sản xuất ôtô tại đây phải tạm ngừng hoạt động.
Phố Wall ngay lập tức phản ứng trước động thái này: thị trường trái phiếu Mỹ rơi vào tình trạng hỗn loạn, trong khi chứng khoán lao dốc mạnh. Dù Bắc Kinh sau đó từng bước nới lỏng hạn chế sau khi đạt được thỏa thuận với Washington, họ vẫn duy trì quyền kiểm soát nghiêm ngặt đối với nguồn cung đất hiếm.
Ông Tập xem sự biến động trên thị trường Mỹ là minh chứng cho thấy chiến lược phản ứng của Trung Quốc đang phát huy tác dụng. Theo các nguồn tin thân cận với giới hoạch định chính sách, ông đã tận dụng triệt để lợi thế của mình, tin rằng Washington không đủ sức chịu thêm cú sốc kinh tế mới. Trong các cuộc đàm phán gần đây, Bắc Kinh yêu cầu Mỹ dỡ bỏ toàn bộ thuế quan và biện pháp kiểm soát xuất khẩu, song phía Mỹ vẫn chưa đưa ra bất kỳ động thái nhượng bộ nào.
Các nhà phân tích cho rằng chiến lược mới này được Bắc Kinh hình thành giữa thời điểm khủng hoảng. Ngay sau khi ông Trump tái đắc cử vào cuối năm ngoái, ông Tập đã chỉ đạo các cố vấn cấp cao nhanh chóng soạn thảo một kế hoạch ứng phó toàn diện cho nhiệm kỳ hai của tổng thống Mỹ.
Trong tuyên bố, Bộ Ngoại giao Trung Quốc khẳng định hai nước “nên cùng giải quyết các vấn đề còn tồn tại thông qua đối thoại và tham vấn, trên tinh thần bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau và cùng có lợi.”
Trung Quốc tin rằng ông Trump vốn có xu hướng đặt ưu tiên vào các thỏa thuận mang tính giao dịch. Các nhà hoạch định chính sách ở Bắc Kinh cho rằng họ có thể khai thác sự háo hức của nhà lãnh đạo Mỹ đối với một thỏa thuận để làm giảm ảnh hưởng của những nhân vật cứng rắn với Trung Quốc tại Washington. Theo lời Kurt Campbell, mục tiêu của họ là áp dụng cách tiếp cận “vừa cứng rắn vừa mềm dẻo”.
“Họ nhận thấy ông Trump không phải kiểu lãnh đạo cứng rắn hay quá đặt nặng vấn đề ý thức hệ, nên muốn tận dụng khuynh hướng ưa thỏa thuận của ông ấy,” Evan Medeiros, cựu quan chức an ninh quốc gia cấp cao dưới thời Tổng thống Barack Obama, hiện là giáo sư tại Đại học Georgetown, cho biết.
Phát ngôn viên Nhà Trắng Kush Desai khẳng định, Tổng thống Trump luôn hướng đến việc phục hồi các ngành công nghiệp và cộng đồng trong nước. “Những thỏa thuận mà ông sẵn sàng ký kết đều xuất phát từ cam kết đặt lợi ích của người dân Mỹ và nước Mỹ lên trên hết,” Desai nói.
Chiến lược “vừa cứng vừa mềm” hiện được coi là nền tảng trong cách Trung Quốc ứng phó với ông Trump. Trong giai đoạn căng thẳng trước cuộc đàm phán thương mại hồi tháng 9, ông Tập hiểu rằng cần có một số nhượng bộ để đạt được mục tiêu lớn hơn đó là tổ chức cuộc gặp thượng đỉnh với ông Trump nhằm giải quyết các vấn đề trọng yếu. Nhượng bộ được lựa chọn khi đó chính là TikTok.
Về phía ông Trump, việc buộc ByteDance công ty mẹ của TikTok thoái vốn khỏi thị trường Mỹ được xem là thắng lợi trong lĩnh vực an ninh quốc gia. Còn với ông Tập, ứng dụng này chỉ là “quân bài trao đổi” có thể dễ dàng đánh đổi để mở đường cho cuộc đối thoại mà Bắc Kinh mong muốn.
Nhờ cách tiếp cận đó, ông Tập đã mở đường cho chuỗi cuộc gặp quan trọng với ông Trump. Sau hội nghị APEC diễn ra tại Hàn Quốc vào tuần tới, Bắc Kinh kỳ vọng sẽ thu xếp chuyến thăm Trung Quốc của Tổng thống Mỹ vào đầu năm tới, trước khi ông Tập thực hiện chuyến công du đến Mỹ vào cuối năm 2026.
Chiến lược mới của Trung Quốc dường như đang mang lại kết quả. Theo các nguồn tin am hiểu, trong nội bộ chính quyền Trump, nhiều nhân vật có quan điểm cứng rắn với Bắc Kinh đang dần bị gạt ra ngoài lề, trong đó có cố vấn thương mại Peter Navarro. Một quan chức cấp cao cho biết Navarro vẫn tham gia vào quá trình hoạch định chính sách đối với Trung Quốc, dù ông không còn xuất hiện thường xuyên trên truyền hình như trước.
Tháng 9, chính quyền Trump bất ngờ rút đề cử Landon Heid người được biết đến với quan điểm cứng rắn về Trung Quốc khỏi vị trí giám sát kiểm soát xuất khẩu công nghệ tại Bộ Thương mại, mà không nêu lý do cụ thể.
Heid từng là nhà ngoại giao tại Bắc Kinh và chuyên gia về chính sách công nghệ của Ủy ban Hạ viện phụ trách vấn đề Trung Quốc. Ông từng cảnh báo rằng việc Bắc Kinh theo đuổi các công nghệ mới nổi là “mối đe dọa nghiêm trọng đối với an ninh kinh tế và quốc gia của Mỹ”. Tuy nhiên, lập trường cứng rắn của ông được cho là khiến một số quan chức Nhà Trắng coi đó là yếu tố gây khó khăn trong việc hoạch định chính sách.
Các chuyên gia cho rằng sự vắng mặt của những quan chức có quan điểm cứng rắn đã tạo điều kiện để các lãnh đạo doanh nghiệp có tiếng nói mạnh mẽ hơn, trong đó nổi bật là Giám đốc điều hành Nvidia, Jensen Huang. Vào mùa hè, ông Huang cảnh báo rằng việc cấm bán chip trí tuệ nhân tạo H20 cho Trung Quốc chỉ khiến nước này tăng tốc phát triển công nghệ nội địa. Sau đó, Tổng thống Trump đã quyết định dỡ bỏ lệnh cấm này. Con chip H20 được Nvidia thiết kế để tuân thủ các quy định kiểm soát xuất khẩu của Mỹ.
Tuy vậy, các nhà phân tích cảnh báo rằng Bắc Kinh vẫn có thể đối mặt với một số rủi ro tiềm ẩn trong chiến lược mới. Họ cho rằng cách tiếp cận “vừa cứng vừa mềm” tuy mang lại kết quả trước mắt, nhưng cũng có thể khiến Trung Quốc trở nên quá tự tin vào lợi thế từ quân bài đất hiếm.
Việc Bắc Kinh siết chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm đã khiến ông Trump tức giận. Ngày 10/10, Tổng thống Mỹ đe dọa sẽ áp thêm 100% thuế trả đũa đối với toàn bộ hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc, đồng thời cảnh báo có thể hủy cuộc gặp với ông Tập.
Trung Quốc nhanh chóng tìm cách hạ nhiệt căng thẳng. Ngày 12/10, Bộ Thương mại nước này ra tuyên bố cho biết sẽ triển khai các biện pháp kiểm soát “một cách thận trọng và phù hợp”. Tuy nhiên, Bắc Kinh đồng thời vẫn thể hiện lập trường cứng rắn khi khẳng định “sẽ chiến đấu đến cùng” nếu ông Trump thực hiện mức thuế bổ sung dự kiến có hiệu lực từ ngày 1/11.
Mặc dù sau đó ông Trump đã dịu giọng và bày tỏ lạc quan về khả năng đạt thỏa thuận với ông Tập, giới phân tích cảnh báo rằng chính sách kiểm soát đất hiếm của Trung Quốc có thể đã thúc đẩy Washington chuẩn bị các biện pháp đáp trả. Theo nguồn tin gần gũi với Nhà Trắng, những lệnh trừng phạt thứ cấp từng được đề xuất nhằm vào Trung Quốc vì nhập khẩu dầu Nga có thể sẽ được đưa trở lại bàn thảo, dù trước đó ông Trump đã bác bỏ.
Ngày 22/10, Tổng thống Trump cho biết ông dự định sẽ trao đổi với Chủ tịch Tập Cận Bình về vấn đề Trung Quốc mua dầu từ Nga trong cuộc gặp sắp tới tại Hàn Quốc. Kết quả của cuộc đối thoại này, theo giới quan sát, sẽ phụ thuộc vào những khác biệt sâu sắc trong cách tiếp cận của hai bên yếu tố đã định hình toàn bộ quan hệ Mỹ – Trung trong nhiều năm qua.
“Theo tôi, ông Trump đang tập trung vào các mục tiêu ngắn hạn mang tính chính trị, trong khi ông Tập lại hướng đến việc duy trì năng lực cạnh tranh lâu dài với Mỹ,” cựu Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Kurt Campbell nói.
